Welkom op de pagina over de Open Joodse Huizen route.
De tocht is een rondgang door Wageningen en heeft hetzelfde start- als eindpunt. Dat betekent dat het mogelijk is om een ander startpunt te kiezen. Bij de rondgang komt u daar vanzelf weer terug.
Bij alle locaties staat op deze pagina aanvullende informatie. Op de meeste locaties is een herinneringssteen te vinden. Bij drie plaatsen hoort een podcast, welke u via deze site bijvoorbeeld al lopend via uw mobiele telefoon kunt afspelen. Vanzelfsprekend is het ook mogelijk om naderhand thuis op uw computer of tablet de podcasts alnog (in het geheel) af te luisteren.
Deze tocht loopt langs een aantal herinneringsstenen, maar er liggen er in Wageningen nog veel meer. Mocht u geïnteresseerd zijn in de verhalen achter deze stenen, dan staat onderaan deze pagina een lijstje met locaties waar u het boekje met uitleg bij alle stenen kunt verkrijgen.
De route is af te leggen met behulp van een routekaart (ook onderaan), of via de navigatie op uw telefoon. Bij elke plek staat een link waarmee u met behulp van Google Maps de weg naar deze plek vindt. Niet alle stenen zijn even makkelijk te vinden, daarom staat bij alle locaties naast een adres ook een foto die een hint geeft voor de juiste plek.
Dit is het start- en eindpunt van de route. Op dit plein, bij hotel "De Wereld" werd op 5 mei 1945 de overgave van de Duitse bezetter in Nederland besproken door Luitenant-Generaal Charles Foulkes namens de geallieerden en de Duitse Kolonel-Generaal Johannes Blaskowitz. Hierbij is ook Prins Bernhard aanwezig. Op 9 juli 1945 onthult prins Bernhard in aanwezigheid van Luitenant-Generaal Foulkes een herdenkingsplaat op de gevel van hotel "De Wereld".
STEEN Nr. 26. Sophia Hendrika (Hindele) Cohen. Beuningstraat 22
Sophia Hendrika Cohen, * Wageningen 7 april 1903, ov. Auschwitz 6 maart 1944. Zij groeide op in Wageningen als dochter van Leizer Cohen (ov. 1917) en Marlina Cohen-Goldsmid (Steen nr. 27). Ze volgde na de lagere school (School I) aan de Handelsdagschool een kantooropleiding. Daarna was ze 1920-1930 werkzaam als loonadministrateur op de tabaksstripperij NV. Jul. Siemens & Co aan de Grintweg (thans Churchillweg). In 1930 ging ze als stenotypiste werken op de typekamer van de Heveafabrieken in Heveadorp. Ze was tevens tot juli 1940 vrijwil|igster bij de Luchtbeschermingsdienst (LBD) totdat dat voor Joden werd verboden. Ze wilde niet onderduiken omdat ze haar moeder, die ziekelijk was, niet alleen wilde laten. Op een onbekend tijdstip in het najaar van 1943 is ze weggevoerd.
STEEN Nr. 27. Marlina (Cohen-) GoIdsmid. Beuningstraat 22
Marlina Goldsmid, * Wageningen 11 mei 1866, ov. Wageningen 25 december 1943, was een dochter van Simon Goldsmid (Steen nr. 22). Ze woonde op diverse plaatsen in Wageningen, het Iaatst aan de Beuningstraat. Ze was koopvrouw in tweedehands goederen (inboedels, tapijten, gedragen heren- en dameskleding enz.), een zaak die ze na het overlijden van haar echtgenoot Leizer Cohen voortzette. Ze had twee dochters, Sophia Hendrika (Steen nr. 26) en Anneke, die de oorlog overleefde. Marlina Cohen—GoIdsmid koos haar eigen weg, om deportatie te ontgaan.
(De Herinneringssteen ligt tegenover het monument aan de overkant van de weg)
STEEN Nr. 1. Synagoge. Walstraat, tegenover Monument
Joodse Wageningers behoorden vanaf het begin van de 17° eeuw tot 1830 tot de Joodse gemeente Arnhem. Vanaf de 18° eeuw tot 1840 werden de synagogediensten waarschijnlijk gehouden in een huissjoel, in de woning van de familie Jacobs (zie Steen nr. 37). In 1830 vormde zich de zelfstandige Joodse gemeente Wageningen (opgeheven in 1987). Van 1840 tot 1903 hield men synagogediensten in de bovenzaal van een tabakspakhuis aan de Riemsdijkstraat. In 1902-1903 werd de synagoge aan de Walstraat gebouwd, naar het ontwerp van de Wageningse architect Rijk de Vries (ov. 1915). Deze fungeerde volledig van 1903 tot 1921, daarna slechts incidenteel, o.a. omdat het aantal Joodse inwoners van Wageningen afnam. Het gebouw is in de meidagen van 1940 verwoest door Nederlands artillerievuur vanaf de Grebbeberg en niet meer herbouwd. Tussen 1945 en 1972 schijnt een noodsynagoge in gebruik te zijn geweest, maar de plaats ervan is niet bekend.
Op deze locatie is geen Herinneringsteen aanwezig. Wel kunt u luisteren naar een podcast.
In deze podcast volg je Loes en Didi in hun zoektocht naar Zwaantje Bosman. Wie was deze vrouw? Zwaantje woonde in de Wolfswaard, een statige boerderij aan de Rijn midden in de uiterwaarden. In haar huis werd tijdens de Tweede Wereldoorlog van alle kanten verzet gepleegd. Maar wat was haar rol dan eigenlijk?
Huize ‘De Wolfswaard’ was eigendom van Zwaantje Bosman, die er woonde met haar zoon Jan van Roekel. Op de bovenverdieping woonden sinds 1930 de tweelingzusters Eltien Krijthe en Neeltje Krijthe. Zij werden in 1944 samen met hun onderduikers Theodoor en zijn zuster Marie(tje) Stoppelman opgepakt. Eltien overleed in kamp Ravensbrück.
Vanuit deze plek opereerde het verzet in Wageningen. Het was tevens een tijdelijk onderduikadres.
Het bekendste verhaal is waarschijnlijk die over het stelen van het Wageningse bevolkingsregister om te voorkomen dat Wageningse mannen tewerk gesteld werden in Duitsland. In 1943 werd het bevolkingsregister op dit adres verstopt.
1- De podcast over Zwaantje Bosman van de Wolfswaard is ook te beluisteren via website www.debuitenband.nl.
2- De Nederlandse arts Marie Stoppelman kon concentratiekamp Auschwitz alleen overleven door assistente te worden van Josef Mengele, de beruchte kampdokter die verschrikkelijke experimenten uitvoerde op de gevangenen. Volkskrant-redacteur Ellen de Visser reconstrueerde haar verhaal, dat een unieke kijk geeft op een van de meeste duistere hoofdstukken in de recente geschiedenis. Luister naar het verhaal in onze podcast Ondertussen in de Kosmos. Dat kan hier, of in Spotify of bij Apple Podcasts. Bron: De Volkskant, Ondertussen in de Kosmos, 27 jan 2022.
STEEN Nr. 25. Albert Brommet. Emmapark 7
Albert Brommet, * Veendam 10 maart 1882, ov. Wageningen 2 november 1947, begon zijn Ioopbaan als commies—titulair bij de PTT in Appingedam. Daarna werd hij commies bij het PTT—kantoor in de stad Groningen. ln 1930 volgde zijn benoeming als directeur van het PTT-kantoor in Sas van Gent. Van circa 1945 tot aan zijn pensionering was hij directeur van het PTT-kantoor in Wageningen.
STEEN Nr. 21. Geza Berger. Voorplein Bassecour
Geza Berger, * Boedapest 2 augustus 1892, ov. Auschwitz 21 augustus 1942. Hij werd in Hongarije opgeleid tot scheikundig ingenieur en kwam in 1919 naar Nederland, waarschijnlijk als vluchteling voor de ’Witte Terreur', die plaatsvond onder de regering van admiraal Horthy na de val van het regime van Bela Kun. Hij vestigde zich eerst in Groningen en werkte aan de Universiteit in die stad 1919-1922. Vanaf 1922 tot 1940/41 was hij verbonden aan het Organisch laboratorium van de Landbouwhogeschool te Wageningen als practicumleider, onder Ieiding van prof. S.C.J. Olivier. Hij promoveerde in 1924 aan de Universiteit van Aken. Hij was gehuwd met en gescheiden van Annette Vos, met wie hij een zoon had.
STEEN Nr. 25. Lou Gersons. Voorplein Bassecour
Lou Gersons, * Nijmegen 10 november 1918, ov. Brussel 30 januari 1980 studeerde aan de Landbouwhogeschool, richting Tuinbouwplantenteelt t/m 1942 en na WO II. In 1942 was hij Ieraar aan het Lyceum voor Joodse kinderen in Arnhem. Hij was daarna vanaf ca. 1950 tot aan zijn overlijden in 1980 wetenschappelijk medewerker van het Instituut voor Bewaring en Verwerking van Tuinbouwproducten (IBVT), dat van 1955 tot 1989 de naam Sprenger Instituut droeg. Hij was auteur van een aanzienlijk aantal artikelen op zijn vakgebied. Hij is voorzitter geweest van de Joodse gemeente Wageningen.
STEEN Nr. 23. Betje Polak. Voorplein Bassecour
Betje Polak, * Amsterdam 11 september 1901, ov. Wageningen 16 juli 1980, studeerde Biologie aan de Universiteit van Amsterdam. Zij promoveerde in 1929 op het proefschrift 'Een onderzoek naar de botanische samenstelling van het Hollandse veen' en begon daarmee een wetenschappelijke carriere als veenspecialiste. Zij werkte 1930-1931 als botanisch onderzoekster in Buitenzorg (thans Bogor) en daarna aan het Medisch College te Batavia (thans Jakarta). ln de periode 1931-1939 was zij assistente aan de Universiteit van Amsterdam. Haar tweede periode als onderzoekster in Indonesie aan het Bodemkundig Instituut in Bogor (1939-1952) werd onderbroken door gevangenschap in een Japans kamp (1942-1945). Zij was 1952-1954 professor in de Botanie aan het Medisch College in Jakarta, waarna zij naar Nederland terugkeerde. Van 1955 tot haar pensionering was zij als bodemkundige verbonden aan de afdeling Regionale Bodemkunde en Geologie van de Landbouwuniversiteit. Zij is bij haar zuster begraven op de nieuwe Joodse begraafplaats aan de Oude Diedenweg in Wageningen.
STEEN Nr. 34. Albert Maurits Spetter, Voorplein Bassecour
Albert Maurits (Ab) Spetter, * Medan 12 februari 1925, ov. Wageningen 22 oktober 1988, werd in 1958 aangesteld als sportleraar bij het bureau Lichamelijke vorming en Sport van de Land bouwhogeschool. Zijn droom was voor de latere universiteit een compleet sportpark plus sporthal te realiseren. Hij zette zich in voor een goede samenwerking tussen de burgersport en en studentensport, toen de laatste nog niet over voldoende terreinen en gebouwen beschikte. In 1978 werd zijn droom verwezenlijktz toen maakte hij de opening mee van sportaccommodatie De Bongerd, bestaande uit een grote sporthal, diverse voetbalvelden een sintelbaan met atletiekvoorzieningen, tennisbanen en een oefen accommodatie voor zowel rugby als honk- en softbal. Hij was de laatste voorzitter van de Joodse gemeente van Wageningen, die in 1987 werd opgeheven.
STEEN Nr. 28. Sally Lindeman. Heerenstraat 8 (Volkshuis)
Sally Lindeman, * Wierden 17 november 1874, ov. Mauthausen 13 nov. 1942, studeerde aan de TH te Delft en verwierf het diploma van werktuigbouwkundig ingenieur. Hij woonde 1900-1903 in Wageningen waar hij een betrekking had als Ieraar aan de RH LTBS. Tijdens zijn studieperiode kwam hij in aanraking met het socialisme. Hij behoorde in 1901 tot de oprichters van de SDAP afd. Wageningen en van het Volkshuis. In de nasleep van de Spoorwegstaking van 1903 werd hij ontslagen. Hij vertrok naar Delft, waar hij een eigen ingenieursbureau (‘InbuIin’) leidde. Ondanks zijn korte verblijf in Wageningen is hij voor het Wageningse politieke leven van grote betekenis geweest.
STEEN Nr. 29. Nathan Stranders. Bowlespark 2
Nathan ('Nico') Stranders, * Rotterdam 29 mei 1906, ov. Leusden (kamp Amersfoort) 8 maart 1945. Zijn ouders waren Abraham Stranders en Betje Levie. Nathan was musicus en muziekleraar. Was als Joods verzetsman, actief in het verzet gedurende de jaren 1940-1945. Hij was betrokken bij de Wageningse verzetsgroep Westland-Van de Weerd. Later was hij ondergedoken bij Johanna Golden in Veenendaa|.(Joharma Golden was de schoonmoeder van Jo Westland van de bioscoop in Renswoude, broer van Jacobus —zie steen 36.) Begin 1945 werd Nathan gearresteerd en overgebracht naar kamp Amersfoort. Op 8 maart 1945 werd hij samen met 48 lotgenoten gefusilleerd op de schietbaan van het kamp. Vijf maal werd een groep van acht gevangenen en één maal een groep van negen aan het einde van de schietbaan neergeschoten onder leiding van Untersturmfuhrer Berg. De slachtoffers werden begraven door P.D.A. bewakers onder commando van Unterscharfuhrer Helwich. Op de plaats waar in 1945 het graf van de 49 slachtoffers werd gevonden, werd in 1953 het beeld 'Gevangene voor het vuurpeloton' onthuld. Nathan Stranders werd herbegraven op de begraafplaats Rusthof in Amersfoort. Zijn ouders Abraham Stranders en Betje Levie en broer Heiman werden vermoord in Sobibor. Broer Simon Abraham werd omgebracht ergens in Midden Europa. Broer Louis in Auschwitz.
STEEN Nr. 36. Rachel (Ray) Krasner en Jacobus Westland. Bowlespark 2
Rachel ('Ray’) Krasner (* Engeland 1903-ov. Engeland 1977), jazz muzikante van Engelse afkomst, en Jacobus Westland (* Wageningen 1 juni 1902-ov. Bloemendaal 6 juni 1944) (mede-eigenaar van het Oranjehotel in de Hoogstraat en van twee bioscopen) woonden na hun huwelijk in 1934 op het adres Bowlespark 2. Zij maakten deel uit van de verzetsgroep Westland—Van de Weerd en verzorgden in de periode 1940-1943 met gevaar voor eigen leven onderkomen voor loodse landgenoten. Na hun onderduiken in 1943 werd Jacobus Westland in 1944 gearresteerd en geéxecuteerd evenals zijn broer Willem. Hij is in 1945 herbegraven op de Nieuwe Joodse begraafplaats in Wageningen. Rachel Krasner overleefde WO II. Zij keerde in 1955 terug naar Engeland en overleed in 1977. Deze steen was de eerste die werd gelegd in het kader van het project. Verheugend, bij alle droefheid, was dat zowel de familie Krasner als de familie Westland hierbij aanwezig konden zijn.
STEEN Nr. 35. David Israëls. Veerstraat 60
David Israëls, * Visvliet (Grijpskerk) 1882, ov. Sobibor 13 maart 1943. Hij vestigde zich ca. 1911 in Wageningen en kocht de slagerszaak van Jozef de Jong in de Hoogstraat. Later nam hij een verlopen slagerszaak in de Veerstraat 60 over, waar hij en zijn gezin in 1919 gingen wonen. Zij vertrokken in maart 1924 naar Den Haag. Een van zijn zoons was Levie Salomon Israëls (* Wageningen 1916, ov. Israel 2001), die als reizend onderwijzer voor de Centrale Onderwijs Commissie van het NIK in de jaren 1963-1968 Joods godsdienstig onderwijs gaf aan enkele kinderen in Wageningen. Het joods onderwijs is in 1979 beéindigd.
STEEN Nr. 12. Salomon Italianer. Wilhelminaweg, naast het vroegere Wagenings Lyceum
Salomon Italianer, * Amsterdam 9 september 1899, ov. Wageningen 31 december 1930. Zoon van Mozes Benjamin Italianer en Belia Gobits. Getrouwd in Groningen op 2 mei 1918 met Alida Maria Bruins, dochter van een vrijzinnige predikant. Ze hadden 3 kinderen: Marianne Italianer, Franz Italianer en Rosa Italianer. Marianne kwam om in Auschwitz, Franz overleefde de oorlog. Salomon was Ieraar Duits (1921-1930) aan het Wagenings Lyceum. Hij stond bekend om zijn communistische sympathieën. Hij woonde Hamelakkerlaan 11 (= nu 27). Een poging om hem, direct na zijn aanstelling, te ontslaan met de Ieuze 'weg met de Joodse communisten’ mislukte. Zijn soort communisme was van zeer idealistische, intelectuele aard. In 1925 was hij, tezamen met David Wijnkoop, uit de Communistische Partij Holland getreden.
STEEN Nr. 13. Alexander van der Woude. Wilhelminaweg, naast het vroegere Wagenings Lyceum
Alexander van der Woude, * Amsterdam 25 april 1900, ov. 6 maart 1944 Auschwitz, werd in 1931 benoemd tot Ieraar Duits aan het Wagenings Lyceum, als opvolger van Salomon Italianer (Steen nr. 12). Alexander van der Woude en zijn vrouw Elsiene Helena Kropveld werden beiden geboren in Amsterdam en brachten daar ook hun jeugd door. Alexander volgde de Middelbare Handelsschool en werkte vervolgens op een effectenkantoor. ln zijn vrije tijd studeerde hij Duits en behaalde achtereenvolgend de akten A en B. ln juli 1931 vestigden Alexander en Elsiene zich aan de Veluviaweg 6 in de directe omgeving van de school. In 1934 verhuisde het gezin naar Ericalaan 6. Het gezin had drie kinderen twee zoons (waarvan er een kort na de geboorte overleed) en een dochter. Op 10 mei 1940 heeft Alexander met zijn automobiel de te evacueren patiënten van het ziekenhuis naar de haven vervoerd Na zijn ontheffing (1940) en ontslag (1941) volgde een onderduik periode van eind 1942 tot februari 1944, het Iaatst ln Utrecht, waar hij en zijn gezin werden ontdekt.
Op deze plaats is geen HerinneringsSteen, wel een podcast. Daarin hoort u het verhaal over het bombardement op de Sahara. Aan het eind van de straat kunt u de herdenkingsplaats zien liggen, zoals ook op de bijgevoegde foto te zien is. (Daar is ook een bankje waar u rustig de podcast kunt luisteren)
STEEN Nr. 9. Boas Roffesa. Gravinnestraat 2
Boas Roffesa, *Den Haag 12 mei 1909, ov. Sobibor 4 juni 1943, volgde een opleiding tot instrumentmaker. Hij kwam in 1936 naar Wageningen en werkte mogelijk op het Nederlands Scheepsbouwkundig Proefstation. Hij verbleef in Wageningen tot februari 1942. Op 12 januari 1938 werd te Amsterdam het huwelijk voltrokken tussen Anna Blom en Boas Roffesa. Op 17 januari 1938 werd de woning aan de Gravinnestraat 2 betrokken. ln februari 1942 vertrokken Boas en Anna naar de Geldersekade 84 ll in Amsterdam. Boas en Anna werden tijdens een razzia in mei 1943 opgepakt en doorgezonden naar kamp Westerbork. Op 1 juni werden Boas en Anna, samen met 3004 lotgenoten, op transport gesteld naar het vernietigingskamp Sobibor. Op 4 juni 1943 werden Boas Roffesa en Anna Blom in Sobibor vermoord. Boas Raffesa was een neef van de goochelaar Ben Ali Libi. (Michel Velleman)
U bent terug bij het start- en eindpunt van de route.
De route kan ook prima zonder het gebruik van navigatie gedaan worden. Als u bekend bent in wageningen zullen de meeste adressen wel bekend voorkomen, en zoniet: gebruik de kaart (klikken voor een grotere versie) om de route ingetekend op kaart te zien.
Tijdens de tocht komt u langs diverse HerinneringsStenen, welke herinneren aan het leven van iemand ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Er liggen nog veel meer stenen in Wageningen, en de locatie van deze stenen, en extra uitleg is te vinden in het boekje "HerinneringsStenen". Dit boekje kost € 7,50 en is op onderstaande adressen te verkrijgen (zo lang de voorraad strekt):
Covid '19. In verband met de Covid '19 maatregelen kunnen afwijkende regels en openingstijden gelden voor deze punten. Neem bij twijfel eerst contact op.
Familie van der Woude
Wolfswaard (geen steen)
Bowlespark 2, Jacobus Westland en Rachel Westland-Krasner
Open Joodse Huizen | Huizen van Verzet is een jaarlijks terugkerend programma van sprekende herdenkingen. Vertellers, bezoekers en bewoners delen verhalen in huizen waar mensen woonden en werkten tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog. Dit jaar vindt Open Joodse Huizen online plaats. Op 3 en 4 mei 2021 worden er op 13 adressen livestreams uitgezonden. Deze zijn straks via de website te zien.
